Αρθρωτικές και φωνολογικές διαταραχές. Με τον όρο “άρθρωση”, εννοούμε τον κινητικό μηχανισμό της ομιλίας, ο οποίος περιέχει τον σχεδιασμό και την εκτέλεση αρθρωτικών ακολουθιών, δηλαδή κινήσεις για την διαμόρφωση των ήχων της ομιλίας (των φθόγγων).
Σαν όρος, χρησιμοποιείται για να περιγράψει την ομιλία του ατόμου. Τα μέρη της φωνητικής οδού που χρησιμοπιούνται για την παραγωγή των φθόγγων ονομάζονται αρθρωτές.
Οι αρθρωτές είναι:
• Τα χείλη
• Τα δόντια
• Η γλώσσα
• Τα φατνία (η περιοχή πίσω από τα δόντια)
• Ο ουρανίσκος (σκληρή υπερώα)
• Η (μαλακή) υπερώα
• Η σταφυλή
• Ο φάρυγγας
• Ο λάρυγγας
Αυτά τα φωνητικά όργανα (αρθρωτές) συμμετέχουν στην πραγματοποίηση της άρθρωσης.
Αρθρωτική Διαταραχή
Η αρθρωτική διαταραχή περιλαμβάνει τη δυσκολία στη σωστή παραγωγή ενός ήχου (φωνήματος), το οποίο θα έπρεπε να έχει κατακτηθεί βάσει της χρονολογικής ηλικίας του παιδιού. Μερικοί ήχοι/φωνήματα, μπορεί να υποστούν τις εξής αλλαγές:
-Αντικαταστάσεις: «θημαία» αντί «σημαία»
-Απλοποιήσεις συμπλεγμάτων: «κεβάτι» αντί «κρεβάτι»
-Απαλοιφή: απαλείφει ένα φώνημα το οποίο δεν προφέρεται καθόλου. Πχ. «πότα» αντί για «πόρτα»
-Προσθέσεις: «βελέπω» αντί για «βλέπω»
-Αλλοιωμένη εκφορά φωνημάτων: «γι» αντί για «ρ»
Τι είναι φώνημα;
Το φώνημα ορίζεται ως η ελάχιστη μονάδα ομιλίας που έχει διαφοροποιητική αξία. Είναι αφηρημένη έννοια και χρησιμοποιείται για την ανάλυση της δομής ενός λεκτικού συνόλου, καθώς και για την περιγραφή της σύνδεσης των μεμονωμένων ήχων και των φαινομένων που παρουσιάζουν.
Αίτια Αρθρωτικών Διαταραχών
Μία δυσλειτουργία στη νευρολογική και μυϊκή κινητική δραστηριότητα του ατόμου, μπορεί να οδηγήσει σε μία διαταραχή της άρθρωσης. Οι αιτίες όμως δεν είναι πάντα προσδιορισμένες. Η εμφάνιση των διαταραχών άρθρωσης μπορεί να βασίζεται και σε βιολογικούς παράγοντες (γενετικές ανωμαλίες, σύνδρομα, ασθένειες) ή και σε περιβαλλοντικούς.
Ωστόσο, η ύπαρξη διαταραχών συχνά είναι ως αποτέλεσμα:
-Κώφωσης (απώλεια ακοής ή βαρηκοΐα)
-Καθυστερημένης ανάπτυξης
-Δυσλειτουργίας του μηχανισμού παραγωγής της ομιλίας
-Αισθητηριακών ελλειμμάτων
-Μη φυσιολογικής δομής των οργάνων της άρθρωσης
-Συναισθηματικής διαταραχής
Αντιμετώπιση αρθρωτικής διαταραχής
Η αντιμετώπιση για την αρθρωτική διαταραχή περιλαμβάνει την επίδειξη του πως να παραχθεί σωστά ο ήχος-στόχος, μαθαίνοντας έτσι στο παιδί να αναγνωρίσει αν ένας ήχος είναι σωστός ή λανθασμένος, και έπειτα, με εξάσκηση, να χρησιμοποιεί τον ήχο μέσα σε διάφορες λέξεις. Με τη βοήθεια του λογοθεραπευτή, γίνεται η εκμάθηση του σωστού ήχου, μέσα από μία σειρά ασκήσεων, έχοντας ως τελικό στόχο, το παιδί να χρησιμοποιεί το σωστό φώνημα (ήχο) στον αυθόρμητο λόγο. Όμως, πολύ σημαντικό ρόλο παίζει και το οικογενειακό περιβάλλον, το οποίο πρέπει να συνεργάζεται με τον λογοθεραπευτή, για σωστότερη και γρηγορότερη αντιμετώπιση των αρθρωτικών διαταραχών.
Φωνολογία
Η φωνολογία αναφέρεται στα δομικά στοιχεία που αποτελούν ένα λεκτικό σύνολο, δηλαδή στους ήχους μίας λέξης. Οργανώνει τους φθόγγους μιας γλώσσας, με σκοπό να βγαίνει νόημα. Πρόκειται για ένα σύστημα που αναπτύσσεται στα πρώτα έτη της ζωής ενός ατόμου και διαφοροποιεί τους φθόγγους που μπορούν να αλλάξουν το νόημα των λέξεων.
Φωνολογική διαταραχή
Μια φωνολογική διαταραχή μπορεί να οριστεί σαν μία δυσκολία στην αντίληψη, οργάνωση και επεξεργασία των ήχων για τη παραγωγή της ομιλίας, με αποτέλεσμα η ομιλία να είναι δυσκατάληπτη. Με λίγα λόγια, ενώ το φώνημα έχει κατακτηθεί από το παιδί, σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να χρησιμοποιεί ένα άλλο φώνημα στη θέση του.
Για παράδειγμα, το παιδί γνωρίζει το φώνημα «θ», αλλά σε κάποιες λέξεις χρησιμοποιεί το «φ» («φέλω» αντί «θέλω»), αλλά π.χ. στη λέξη «θάλασσα», χρησιμοποιεί σωστά το «θ». Πιο συγκεκριμένα, κάποια φωνολογικά λάθη που μπορούν να γίνουν από το παιδί, είναι τα εξής:
• Δομικές διεργασίες απλοποίησης
-Απαλοιφή συλλαβής («μπάνα» αντί «καμπάνα», «πόνι» αντί «πεπόνι»)
-Απαλοιφή συμπλεγμάτων («ίτι» αντί «σπίτι»)
-Απλοποίηση συμπλεγμάτων («πίτι» αντί «σπίτι»)
-Απαλοιφή τελικού συμφώνου («μπαμπά» αντί «μπαμπάς»
-Αναδιπλασιασμός: μερικός («λολότος» αντί «πιλότος») ή ολικός («λιλί» αντί «μαλλί»)
-Αρμονίες: η αλλαγή ενός φωνήματος ώστε να εναρμονιστεί σε ένα χαρακτηριστικό σε ένα άλλο φώνημα («λουλούρι» αντί «κουλούρι»)
• Συστημικές διεργασίες απλοποίησης
Είναι οι αλλαγές που γίνονται στον τόπο και στον τόπο άρθρωσης.
Αίτια φωνολογικής διαταραχής
Η φωνολογική διαταραχή δεν αντιστοιχεί σε κάποια συγκεκριμένη αιτία που να δικαιολογεί την εμφάνισή της στα παιδιά. Η νοημοσύνη τους εντάσσεται τα φυσιολογικά στάδια. Κάποιες όμως από τις αιτίες που μπορούν να οδηγήσουν σε αυτή τη διαταραχή, είναι:
-Κληρονομικότητα
-Μερική απώλεια ακοής
-Περιορισμένη γλωσσική ικανότητα στην πρόσληψη και την έκφραση
-Δυσκολία στη διάκριση και επεξεργασία των ήχων μεταξύ τους ( ακουστική αντίληψη), κυρίως σε ήχους που μοιάζουν
-Δυσκολία στην αντίληψη και οργάνωση του χρόνου ή στην κίνηση
-Λανθασμένα ή ελλιπή περιβαλλοντικά ερεθίσματα
-Συναισθηματική ανωριμότητα
-Γνωσιακοί παράγοντες (μνήμη, νοημοσύνη)
Αντιμετώπιση φωνολογικής διαταραχής
Κατά τη θεραπεία των φωνολογικών διαταραχών, στόχος μας είναι ο περιορισμός των διαδικασιών απλοποίησης, με αποτέλεσμα η ομιλία του παιδιού να είναι καταληπτή και να αυξηθεί το εκφραστικό του λεξιλόγιο. Το παιδί πρέπει να είναι σε θέση να ξεχωρίσει τις ακουστικές διαφορές των φωνημάτων για τη σωστή τους χρήση κατά τον αυθόρμητο λόγο. Η θεραπεία γίνεται κυρίως μέσω της ακουστικής οδού, καθώς το παιδί πρέπει να συνειδητοποιήσει την αντίθεση του φωνήματος- στόχου με τη δική του εκφορά του φωνήματος (Κωτσοπούλου).
Επομένως, έπειτα από μια διαδικασία αξιολόγησης που πραγματοποιείται από τον λογοθεραπευτή, δημιουργείται ένα πλάνο θεραπείας, ξεχωρίχοντας,αρχικά, εάν πρόκειται για αρθρωτική ή/και φωνολογική διαταραχή. Στη συνέχεια, με τη βοήθεια και του οικογενειακού περιβάλλοντος, όπως προαναφέραμε, ακολουθείται η κατάλληλη αντιμετώπιση των διαταραχών, με σκοπό την καλύτερη εξέλιξη του παιδιού.
Ευαγγελία Σηφάκη, Λογοθεραπεύτρια